Ang kaso ng dating kongresista na si Zaldico ay patok sa balita at opinyon publiko sa Pilipinas. Hindi lamang ito isang ordinaryong kaso, kundi isang halimbawa ng kumplikadong ugnayan ng batas, kapangyarihang politikal, at personal na seguridad. Ang pangunahing isyu ay kung ang Sandiganbayan – ang espesyal na hukuman laban sa katiwalian – ay may hurisdiksyon sa kanya, samantalang ang nasasakdal ay nasa ibang bansa at nag-aangkin ng “banta sa kanyang buhay” bilang dahilan upang hindi magtungo sa hukuman.
Ayon sa mga abogado at eksperto sa batas, ang Sandiganbayan ay maaari lamang magkaroon ng hurisdiksyon sa tao kapag ang nasasakdal ay legal na naiharap sa hukuman. Ibig sabihin, ang arraignment o pagbabasa ng reklamo sa hukuman ay dapat gawin sa pisikal na presensya ng nasasakdal. Kapag wala ang nasasakdal, hindi maaaring basahin ang reklamo, hindi rin maaring pilitin ang nasasakdal na sagutin kung siya ba ay may sala o wala, at ang proseso ng kriminal na kaso ay hindi maaaring magsimula. Ito ay pangunahing prinsipyo sa batas: ang hurisdiksyon sa kaso ay hindi kapareho ng hurisdiksyon sa tao.
Sa kaso ni Zaldico, ipinagtanggol ng kanyang abogado na hindi siya makapunta sa hukuman dahil sa banta sa kanyang buhay. Gayunpaman, ayon sa legal na opinyon, hindi ito sapat na dahilan upang ipagpaliban ang arraignment. Kung tatanggapin ang ganitong dahilan, puwede itong maging precedent para sa iba pang nasasakdal upang iwasan ang proseso ng hukuman. Kahit na ang virtual arraignment – arraignment online – ay hindi inirerekomenda ng Sandiganbayan at ng mga taga-prosekusyon maliban kung may espesyal na kondisyon, gaya ng pandemya o emergency.
Ang proseso ng batas sa ganitong uri ng kaso ay may malinaw na hakbang:
Pagsusuri ng Ombudsman: Bago dalhin sa Sandiganbayan, sinusuri ng Ombudsman ang mga imbestigasyon mula sa ICI (Independent Commission of Investigation). Kapag may sapat na batayan, naghahanda ang Ombudsman ng formal na reklamo at isinasampa ang subpoena o papel na nag-uutos sa nasasakdal na dumalo sa hukuman. Kung hindi tanggapin ng nasasakdal, puwede itong ihain sa pamamagitan ng abogado o huling tirahan ng nasasakdal.
Hurisdiksyon ng Sandiganbayan: Kapag natanggap ang kaso, sinusuri ng Sandiganbayan kung may sapat na dahilan upang maglabas ng warrant of arrest at ipatupad ito ng mga awtoridad. Ito ang susi upang maipatawag ang nasasakdal sa arraignment at masimulan ang paglilitis.
Pagpapatupad sa ibang bansa: Kung ang nasasakdal ay nasa ibang bansa, maaaring humingi ang gobyerno ng tulong sa Interpol o sa extradition treaty sa bansang kinaroroonan ng nasasakdal. Maaari rin i-revoke ang passport ng nasasakdal upang hindi makalabas ng bansa at mapilitang bumalik sa Pilipinas. Kung humingi ng ibang nasyonalidad ang nasasakdal, mas kumplikado ang proseso ng extradition.
Habang hinihintay ang nasasakdal, puwede ring magsagawa ang Sandiganbayan ng preliminary remedies para protektahan ang ari-arian ng nasasakdal, lalo na sa mga kaso ng katiwalian. Kasama rito ang freeze sa bank accounts at transaksyon upang hindi mailipat ang mga ari-arian bago makumpirma ang hatol. Subalit, ang arraignment at paglilitis ay hindi maipagpapatuloy kung wala ang nasasakdal. Kung higit sa anim na buwan na hindi naipatutupad ang warrant of arrest, ang kaso ay pansamantalang ini-archive, ngunit mananatili ang karapatan ng hukuman na ipagpatuloy ang kaso kapag nahuli ang nasasakdal.
Isa pang mahalagang aspeto ay ang pulitikal na implikasyon at opinyon publiko. Ang hindi pagdalo ni Zaldico at ang pagsasabing may banta sa kanyang buhay, kasabay ng mga malalaking alegasyon ng katiwalian, ay nagdulot ng kontrobersiya. Maraming nag-aakalang taktika ito upang ipagpaliban ang proseso at protektahan ang hindi lehitimong ari-arian. Sa panahon din na may mga protesta laban sa katiwalian at mga kalamidad, lalong pinapakita ng kasong ito ang kahirapan ng pagpapatupad ng batas sa Pilipinas.
Binibigyang-diin din ng mga abogado na may karapatan pa rin si Zaldico na maghain ng petition sa Korte Suprema laban sa anumang perceived abuse o paglabag sa kanyang karapatan. Subalit, karaniwan itong ginagamit lamang upang ipagpaliban ang arraignment at hindi maaaring palitan ang pisikal na pagdalo sa hukuman.
Mahalaga ring tandaan na hindi kailangan ng Sandiganbayan na magtatag ng special division para sa bawat kaso ng katiwalian kung sapat na ang kasalukuyang hukuman. Ang pagtatatag ng bagong yunit ay maaaring magdulot ng legal na hamon mula sa mga abogado ng nasasakdal at magpahaba ng proseso. Kaya’t mas praktikal na tiyakin na ang umiiral na mga ahensya – Sandiganbayan, Ombudsman, NBI – ay epektibong gumaganap ng tungkulin.
Konklusyon: Ang kaso ni Zaldico ay malinaw na halimbawa ng intersection ng batas, pulitika, at seguridad. Ang proseso ay malinaw: ang Sandiganbayan ay may hurisdiksyon lamang kapag nahuli ang nasasakdal at naisagawa ang arraignment; ang karapatan ng nasasakdal ay protektado ngunit hindi maaaring gamitin ang personal na panganib bilang dahilan upang hindi dumalo; at dapat makipagtulungan ang mga awtoridad sa pagpapatupad ng warrant at proteksyon sa ari-arian ng publiko. Sa parehong panahon, ang pressure ng publiko at pulitika ay maaaring magdagdag ng komplikasyon, ngunit ang transparency at pagsunod sa proseso ng batas ang tanging paraan upang matiyak ang katarungan.
Ang kaso ni Zaldico ay hindi lamang personal na isyu kundi pagsusuri sa kakayahan ng gobyerno at sistema ng hustisya na labanan ang katiwalian at pangalagaan ang kapakanan ng mamamayan. Pinapaalala nito na ang kapangyarihan, kapag hindi naayos, ay maaaring magdulot ng pang-aabuso, at ang pagsunod sa batas lamang ang tanging pundasyon ng tiwala sa katarungan.
